Заwтрашнi дзень - Страница 11
- Каб замест яго паклаў у яго крэсла палена, то тое самае было б.
Але няхай сабе яго i абсмейвалi. Гэта яшчэ паўбяды. Поўная бяда была з таго, што яго пачыналi ненавiдзець. Антон жа Крамарэвiч не так сабе кiнуў сям'ю i зноў выехаў у свет шукаць спосабу жыць. Выязджаючы, ён раструбiў усiм, што гэта праз Сушчэвiча ён разлучаецца з сям'ёй. Гэтаму Крамарэвiчу i ў галаву не прыйшло, што Сушчэвiч можа тут i сам жахнуўся б, каб яму хто сказаў, што ён i не кiраўнiк, i не работнiк, а самы сапраўдны злачынец перад савецкай дзяржавай. Але ён не толькi гэтага не ведаў i не адчуваў, а думаў, што ён вельмi важны чалавек у сацыялiзме. Ён вельмi быў пакрыўджан тым, што не быў узнагароджан ордэнам. Я нядаўна чуў, як адзiн работнiк так суцяшаў сябе: "Яшчэ рана думаць, што ўсё скончана. Яшчэ не ўсе загадчыкi аддзелаў атрымалi ордэны". Як быццам бы ордэн павiнен давацца за загадванне аддзелам, а не за працу i заслугi перад дзяржавай. Аляксандр Сушчэвiч насiў у сабе крыўду i пакрысе варушыўся. Можа б Антон Крамарэвiч i вярнуўся б хутка дадому, i скончыў бы, як сам хацеў, сваю новую хату, але да яго даходзiлi чуткi пра некаторыя справы каля Аляксандра Сушчэвiча, i ён думаў: "Пачакаю яшчэ крыху, няхай там ацiхне".
У тым раёне быў памылкова раскулачан адзiн чалавек, якi не быў кулаком. Недагляд гэта быў цi якое-небудзь спагнанне злосцi? А пасля аднаго чалавека выкiнулi з калгаса за тое, што ён сказаў быў раз: "Якая ж гэта савецкая ўлада, калi тут чалавека раскулачваюць, а не кулака?" Каб на добры розум, дык гэтага чалавека трэба было б падзякаваць i пахвалiць за добрую i справядлiвую думку, а Сушчэвiч прышыў яму абвiнавачанне, што ён падрывае аўтарытэт прадстаўнiкоў улады. Ох, гэты "аўтарытэт", там, дзе яго няма! Колькi разоў мне даводзiлася выслухваць навучаннi, як працаваць i як жыць, ад людзей, якiя самi не ведаюць, як трэба працаваць i як трэба нам усiм жыць.
Была i яшчэ хiба ў Аляксандра Сушчэвiча. Ён сiлаю-гвалтам укараняў у людское жыццё тое, што было ўласцiва яму самому. Вядома, не кожны мог прыняць гэта як непарушную праўду. Да таго ж, сярод гэтых людзей знаходзiлiся i такiя, што галоў на пяць былi разумнейшыя нават за самога Аляксандра Сушчэвiча. Не прымаючы сушчэвiчаўскiх нормаў i спосабаў, а робячы iнакш, яны былi пад падазронасцю ў яго. Здаралася, што праз колькi год, абсвяжыўшыся якiм-небудзь свежым ветрам, Сушчэвiч даходзiў да новых думак i ў захапленнi сам ад сябе тлумачыў усiм новыя дасягненнi сваёй галавы. Яму гэта была навiна, а многiя ўвесь свой век жылi гэтымi думкамi i спосабамi. Дык некаторыя з яго пасмiхалiся, а некаторыя з пэўнага часу ўзненавiдзелi. Вялiкае няшчасце бывае тады, калi чалавек з мандатам на права навучаць iншых пачынае думаць, што навокал яго ўсе бараны, якiя нiчога самi не ведаюць i не маюць сваiх мазгоў. Вельмi часта з Сушчэвiчам выходзiла тое ж самае. Але ўсё гэта была драбяза пакуль што. Навокал Аляксандра Сушчэвiча жыццё iшло сабе. Расло добра на полi, спела ўвосень садавiна, людзi багацелi сабе i разжывалiся, дзяўчаты iшлi замуж, гадавалiся дзецi, улетку было цёпла, а ўзiмку холадна. Але тут здарылася, што той раскулачаны пачаў дамагацца свайго права. Чалавек ён быў прабiтны i рухавы. Ён ездзiў кудысьцi да вышэйшых кiраўнiчых сфер, браў з сабой сведак i цэлы шмут усялякiх даведак i вярнуўся з высокай рэзалюцыяй па сваёй заяве аб тым, што яму павiнна быць аддадзена ўсё, што ў яго ўзялi ў часе раскулачвання. Тым жа часам паперка аб гэтым пайшла ў раён. Хоць Аляксандр Сушчэвiч i не быў якi-небудзь самы вышэйшы ў раёне кiраўнiчы, аднак жа ён вельмi заеўся. Вядома, кожны мае свой гонар. I бяды нiякай тут няма. А там яна, злая i горкая, дзе на шалькi з аднаго боку кладзецца начальнiцкi гонар, а з другога жыццё чалавека. У Сушчэвiча з тым раскулачаным была даволi-такi бурная размова. Абодва яны ненавiдзелi адзiн другога. Той забраў усю сваю адабраную маёмасць i падаў на Сушчэвiча заяву, што той падрывае аўтарытэт савецкай улады тым, што раскулачвае не кулакоў. Сушчэвiч кiдаўся ўсюды, i справа нейк абышлася цiха. Аднак жа нянавiсцi яго да таго чалавека ўжо не было меры. Можна было падумаць, што ён узяў за мэту свайго жыцця згубiць гэтага чалавека. Ён пачаў да яго капацца. Тут мела месца не толькi нянавiсць, але i страх, што той даможацца свайго i ссадзiць яго з пасады. Дык пакуль той дамогся свайго, то Сушчэвiч хутчэй дапаў да сваёй душэўнай лагоды: ён такi сагнаў чалавека з жывога месца. На яго было ўзвернена гэтулькi ўсялякай вiны, што той аж сам уздрыгануўся. Ён кiнуўся, каб дзе дзецца з Сушчэвiчавых вачэй. Казалi, што ён, сцураўшыся i здабытай маёмасцi, падаўся з роднага месца на старану i астаўся за рабочага на тарфяных распрацоўках. Нешта яму там не спадабалася, ён перайшоў на iншае месца i на iншую работу, але i там доўга не ўбыў. Так ён i бадзяўся з месца на месца аж да самай вайны. У самыя першыя днi вайны яго ўжо бачылi дома. Ён пастарэў i загадаваў вусы, густыя i распушаныя. Трэба думаць, што ён калi i не зiхацеў з радасцi, што iдуць немцы, то i не лiшне плакаў ад гэтага. У кожным разе, ён, калi пачуў, што ў суседнiм з гэтым раёне раённыя кiраўнiкi арганiзавалi партызанскi атрад i скрылiся ў лясы, сказаў:
- Смеху варта. Яны хочуць даўбешкаю сагнуць гармату.
У апошнi дзень перад прыходам немцаў ён ужо смела хадзiў сабе па мястэчку i нават з нейкай душэўнай прыўзнятасцi, як сам пасля казаў, "гакнуў з суседам паўлiтра". Пасля яны з суседам выйшлi, п'янаватыя, на гасцiнец i ўбачылi, што Аляксандр Сушчэвiч iмчыцца ў сваёй легкавой машыне як з пажару. Удвух яны сталi пасярод дарогi, паднялi рукi ўгару i запынiлi машыну, i ў вочы iм кiнулася, што Сушчэвiч ехаў з чамаданамi, клункамi i нават з патэфонам.
- А-а-а, - зацягнулi яны ў адзiн голас, - куды ж гэта цябе нячыстая сiла гонiць? Чаму ж гэта ты раней быў такi смелы?!
- Калi са мною ваяваў... - дадаў вусаты.
- Гэта ж чужынец iдзе, а не хто iншы, яго ж бiць трэба, а не ўцякаць ад яго.
- На каго ж ты нас усiх пакiнуў, ты ж, калi ўсё добра на свеце было, паказваў перад намi сваю моц.
- А жонку i сына чаму ты не забраў з сабою?
- Я не ўцякаю, я еду выконваць свае абавязкi, - адказаў збянтэжаны Сушчэвiч. - Дрэнны той чалавек, якi ў рашучы момант жонку ставiць вышэй рэспублiкi. Сыдзi з дарогi!
Невядома, цi меў намер Сушчэвiч яшчэ вярнуцца па жонку i сына, цi меў што iншае ў галаве, але ён раптам пазнаў, што вусаты перад яго машынай гэта той самы, што быў раней бязвусы. Звыклая да схематычнага i дагматычнага думання, яго галава адразу нарысавала, цi, праўдзiвей сказаць, узяла гатовую схему: "Гэта ж той самы. Ён стаў ненавiснiкам савецкай улады. Цяпер ён рад, што прыходзiць фашызм!"