Пошукi будучынi - Страница 45

- Партызаны! - крыкнула жанчына, iдучы далей у пакой.

Гертруда закруцiлася па пакоi, не могучы нават падаць голасу. Жанчына хапiла прасавальную дошку i дала ею Гертрудзе ў плечы. Гертруда пабегла ў дзверы, чуючы за сабою рогат жанчыны. Збягаючы з ганка, яна пагубiла з ног незашнураваныя чаравiкi i босая, колючы з непрывычкi ногi i абдзiраючы iх, выбегла за дом i ўбачыла там салдата на зямлi з доўгiм i тонкiм нажом у жываце. Тронак ад нажа высока тырчэў над мёртвым салдатам.

- Густаў! - закрычала Гертруда i адна пабегла ў поле дарожкаю паўз сад. Многа галасоў чула яна за садам. Там ужо людзi запрагалi ў вазы конi. Густаў дагнаў Гертруду ў чыстым полi, у вельмi нiзкай лагчыне, падобнай на яму. Высока па яе краях рос крушыннiк, зрэдку было яшчэ на iм жоўтае лiсце. Гертруда плакала i малiлася. Густаў моцна трымаў яе пад плячо. Ступенi яе ног былi ўжо спрэс у крывi. Доўга ўзыходзiлi яны на край лагчыны, з кожным крокам усё аддаляючыся ад жудаснага для iх месца на заваяванай зямлi. Так дайшлi яны да вузкай грады лазы i ядлоўцу. Да гэтага моманту ў iх ужо i заваду не было пачуцця страху. Iх толькi прыгнечвала адчуванне гiбелi. Была прага, каб адбыўся цуд i каб перад iмi з'явiўся iх сын, у якога яны верылi. Яны не ведалi i не хацелi ведаць, што ў гэты дзень рабiлася ў маёнтку, уладанне якiм ператварылася так хутка ў горкi здзек над iх марай пакiнуць быць арандатарамi. У гэты дзень людзi выгналi з маёнтка жывёлу i вывезлi запас хлеба i садавiны. Вялiкi абоз на маёнткавых конях выехаў адтуль у той час, калi Гертруда i яе Густаў сядзелi ў лазе i аддыхвалiся. Абоз даехаў да Перабродскага лагера i там доўга не затрымаўся. Пасля таго, калi на фурманкi паклалi i пасадзiлi хворых, абоз рушыў на вялiкi шлях, i ўсе, хто быў тут, пайшлi следам. Нават хто i жыў паблiзу Перабродскага лагера, пакiдалi свае хаты i таксама пайшлi следам за тымi i разам з iмi, хто прыйшоў сюды ратаваць забраных у лагер. Увесь гаты людскi рух прайшоў скрозь па вялiкiм грунтавым шляху цераз малое скрыжаванне i далей паўз скалечаны танк, дзе людзi закрывалi далонямi раты i насы: там патыхала трупным духам. Людскi рух мiнуў вялiкую бярозу i кiраваўся далей у бок Вялiкага скрыжавання.

Гертруда i Густаў у той самай лазе дабылi да ночы, i, як сцямнела, iмi апанаваў адчай. Якое было шчасце, што ў тую страшную ранiцу Густаў спацыраваў са скручаным парасонам у руках! Парасон так i астаўся ў яго. Ён зняў з сябе пiнжак i камiзэльку i надзеў усё гэта на Гертруду. Ён быў вiнават перад ею. А яна ўзводзiла яго вiну ў найвышэйшы стан. Яна вечна сцвярджала, што ён вiнават перад усей Германiяй. Ён распусцiў парасон, i, прытулiўшыся адзiн да аднаго, яны ўсю ноч прастаялi пад парасонам, i гэта была iлюзiя, што яны не зусiм у чыстым полi. На мокрай i прымерзлай зямлi яны сядзець не маглi. Нервовае ўзбуджэнне было ў iх такое вялiкае, што нi ў яго, i тым больш нi ў яе, за ўсю ноч нават не прыжмурылiся вочы. З першым дзённым святлом, калi яно яшчэ толькi пачало цадзiцца, яны рушылi далей. Куды? Абы далей ад гэтага месца. Абы далей! А збавенне будзе. Бо тут жа заваяваная зямля, тут жа нямецкае войска i ўлада, i iх сын! Раптам - цi гэта было сапраўды, цi можа толькi галюцынацыя, але адзiнокi вiнтовачны стрэл прагучаў вельмi выразна. Гертруда крыкнула: "Густаў!" Густаў шпарчэй пацягнуў яе. Узбуджанне iх расло больш. Ужо яны не заўважалi, цi гэта дзень, цi гэта ноч. Далей ад гэтага месца! Блiжэй да ратунку, якi сам падбае пра iх. Не ногi, а нервы вялi iх нейкаю палявою дарогаю. Не еўшы, не спаўшы, нават не сядзеўшы нiдзе, яны сцiшылi хаду толькi тады, калi прыйшоў час адчуць iм адзеравянеласць ног. Тады яны пайшлi быццам спацырам. I тут скончылася iх надзея на ратунак. Дзьмуў у полi вецер, поблiзу гаманiў лес, Гертруда пакiдала крывавы след ад сваiх ног. Шырокi свет з сонцам, з ветрам, з пахам дажджоў i зiхаценнем дзён стаў цесным склепам. Не толькi гадзiн, а нават i дзён яны ўжо не маглi лiчыць. I невядома, цi гэта змяркалася, цi гэта свiтала, калi штосьцi ў полi зачарнелася перад iмi. Усё роўна што гэта, абы толькi што-небудзь каб было наперадзе! Не сыходзячы з дарогi, яны праз колькi гадзiн дацяглiся да чагосьцi маўклiвага i нерухомага. Гэта быў "сухi дзюб". Вялiкi камень мог здавацца ўвасабленнем магiльнага маўчання. У адным месцы пад iм, дзе адна старана яго навiсала як бы столлю, зямля была сухая, чысты белы пясок i нi саломiны, нi травiны на iм. Раптоўная радасць цюкнула Густава, як бы гэты сухi пясок быў знойдзеным сэнсам светабудовы. Ён хацеў зняць з сябе якую-небудзь адзежыну, каб разаслаць на пяску i пакласцi Гертруду. Але ён быў толькi ў адной, упушчанай у нагавiцы, кашулi i з чорным гальштукам на шыi. Гертруда лягла на голы пясок i адразу заплюшчыла вочы. Побач яе пад каменнай навiссю лёг i Густаў. Вецер шастаў незазябленым iржышчам i абвакольваў гулам камень. Раптам Гертруда расплюшчыла вочы. Яна штурханула яго локцем, быццам бы правяраючы, цi тут ён. I тады ён пачуў яе голас, упершыню пасля выгнання з маёнтка. Раз-поразу аблiзваючы сухiя губы, ледзьве адцягваючы голас, яна гаварыла, i гэты слабы голас гучэў яму, як гнеў помслiвага лёсу:

- Ты раскрыў быў сваю душу перад чужаземцамi. У цябе перад iмi нарадзiлiся добрыя пачуццi, i ты не астаўся халодны, а пайшоў на сардэчнасць перад тымi, у каго нават далёкiя продкi не мелi i заваду германства. Гэта лёс Германii за цябе расплачваецца з намi! Гэта ты згубiў мяне! - Яна ледзь не задушылася апошнiмi словамi. Памаўчала i зноў пачала, але павальней i цiшэй: - Я ўмiраю, а з таго, што ты аддаў быў немаведама каму, яны, тыя, шчаслiва пражылi дзесяткi год... Божая рука ў нашай гiбелi...

Апошнiя яе словы ён ужо ледзьве разабраў i з жахам усхапiўся. Яна маўчала i адно бесперастанна варушыла губамi i з кожным момантам павальней. Акамянелы, аслупянелы, анямелы, ён стаяў над ею, аж пакуль думка, што яна ўжо мёртвая, не з'явiлася ў яго. Гэтая думка не страсянула яго, так многа ён перажыў ужо. Ён нагнуўся i дакрануўся яе твару. Гертруда ўжо сканала. Ён распусцiў парасон i паставiў яго над яе тварам. Але тут ён падумаў, што парасон здалёку могуць заўважыць i згарнуў парасон. I зноў (сапраўды цi галюцынацыя?) вiнтовачны стрэл здалёку. Ён падняў галаву. Пачыналася новая квадра яго пошукаў ратунку: без Гертруды. Ён пачаў азiрацца, а пасля цвёрдая думка, што сляза мёртвага не паднiме, выразна пачала авалодваць iм. Ён выцягнуў з-пад Гертруды свой пiнжак, адзеўся ў яго, паглядзеў на Гертрудзiны ногi i неўзабаве рушыў па той самай дарозе. Праз колькi кiламетраў ён азiрнуўся i больш як хвiлiну глядзеў, як чарнеецца ўдалечынi "сухi дзюб". Пiнжак абагрэў яго, i звечара ён нават падрамаў у полi на пакiненым пярэбiрку гнiлой грэчкi. Але хутка ён пайшоў далей, ратуючыся ад холаду. Досвiткам ён дайшоў да поля, дзе стаялi мэндлiкi нязвезенага жыта. Ён ушыўся ў снапы i пачаў церцi счарнелыя пад дажджамi каласы. Ён наеўся гнiлога зерня i зноў рушыў у дарогу. Нi надзеi, нi якiх бы там планаў у яго яшчэ не было, але ён ужо ачомаўся пасля першага дня выгнання i Гертрудзiнай смерцi. Так перайшоў ён малое скрыжаванне i ўвайшоў у лес. I сам ён не ведаў, колькi дзён ён ужо вандруе. Можа было ўжо больш за тыдзень, а можа паўмесяца - ён не мог бы сказаць. I так дайшоў ён да скалечанага Ракуцькавай Лiзаветай танка. Голад з'ядаў яго. Чырвоныя вочы яго часта мiргалi, i твар уздрыгваў. Ён так прывык ужо не заўважаць, на чым ён ляжыць, што есць i што нюхае, што адразу не ўзяў на ўвагу трупнага духу, якi панаваў у гэтым кутку лесу. I самога танка ён спачатку не заўважыў. Пiнжак на iм быў ужо расшастаны на шматкi, i абутак злазiў з ног. Калi дзе траплялася, ён выграбаў рукамi з зямлi бульбу i еў яе сырую. Скура каля пазногцяў на яго пальцах паздзiралася, пазакасвалася i крывавiлася. Барада i вусы выраслi пукамi, i вочы пачалi западаць. Раптам яго ўвагу ўзяла на сябе чорная птушка. Гэта быў груган. Ён сядзеў на дрэве, на вытырклай сухой галiне i пiльна ўглядаўся ўнiз. Здавалася, што птушка гэта ёсць увасабленне самай найвялiкшай на свеце ўвагi. Густаў iнстынктыўна спусцiў свой позiрк з птушкi ўнiз, куды яна ўглядалася i чаго, здаецца, пабойвалася. I сапраўды, мусiць зроду не бачыла яна такога мерцвяка. Гэта было нейкае страшыдла, нахiленае набок, але пахла яно па-сапраўднаму, па-мярцвяцкаму. Густаў падышоў да танка i адчуў на сабе раўнiвы позiрк агiднай птушкi. Ён падняў твар, i позiркi iх спаткалiся. Густаў махнуў рукамi, але птушка нават i не зварухнулася. Тады Густаў, перамагаючы ў сабе страх, палез у танк i, нiчога спачатку там не разабраўшы, пачаў абмацваць па кутках рукамi. Божа! Галеты! Цэлы нячэпаны пачак! I другi! I тут ён адчуў, што можа задыхнуцца ад трупнага духу. Ён прыцiснуў галеты пад паху i пачаў вылазiць з танка, шмаргануўся каленам аб жалеза i ўпаў тварам на смярдзючыя грудзi мёртвага танкiста. Ахоплены жахам, ён выскачыў з танка i на ўсе жылы даў ходу. Трупны дух ужо iшоў з яго ўласнай барады, носа i рук i мучыў яго. Iдучы, ён абцiраўся то тыльным бокам рукi, то рукавом. А гадзiн праз дзве пачаў жаваць галеты. I ўсё яму здавалася, што на iм ляжыць урачысты позiрк гругана. На другi дзень усё яшчэ цягнуўся лес. А ён усё iшоў. Некуды ж прывядзе гэтая дарога, тым больш што iшла яна як бы ў супроцьлеглы бок ад усходу. Ён заўважыў гэта аднойчы ранiцаю. Перад самым выхадам шляху з лесу, ён пачуў нейкi роўны скрып. Трывожна ён азiрнуўся i ўбачыў: галiна аднаго дрэва на самай дарозе адцягнулася ўнiз, надламалася пры ствале, пагойдваецца i паскрыпвае. На дрэве вiсеў чалавек, у ботах, у тутэйшай адзежы i з дошкаю на шыi, на якой было напiсана: "Я партызан". Павешан ён быў крукам пад скiвiцу, i шыя i плячо яго былi ў крывi, ужо закарэлай. У гэты момант у Густава i з'явiлася думка, якая ажывiла яго i ратавала ў далейшым яго падарожжы. Ён аж затрапятаўся, так натхнiў яго ўбачаны iм малюнак. Значыцца, тут жыве германская ўлада! Тут ратунак i тут смерць тым, што ператварылi ў здзек над iм яго ж мару. Тут, можа, i сын яго дзе. Але каб вытрымаць, каб перахавацца, каб не трапiць iм у рукi! Ён пацягнуў, як толькi мог, павешанага чалавека за ногi. Галiна адламалася, i труп упаў на зямлю. Добрага паўдня прайшло, пакуль Шрэдэр зняў з трупа боты i ўсю адзежу i пераадзеўся ў яе сам. Цяпер ён быў крыху падобен да якога-небудзь тутэйшага няшчаснага, якi вылузаўся з якой-небудзь бяды i цягнецца ў свой бок. Ён паддаў ходу як толькi маглi вытрымаць яго аслабелыя ногi. Ён iшоў дзень за днём, i дзiўная рэч, нiдзе ён не напаткаў нiводнай нямецкай машыны i нiводнага нямецкага салдата. Неспакой усё большы выростаў у iм. I нiводнай нiдзе жывой душы. Кожны дзень ён сачыў за ўсходам i заходам сонца - цi не кiруецца хаця ён у супроцьлеглы ад захаду бок? Раз на дарозе ён спаткаўся з жанчынай i запытаўся, цi далёка да Баранавiч.