Пошукi будучынi - Страница 31
- А дзе Лiза?
- На вулiцы сочыць, каб не iшоў хто. Мы з ёю пасля заходу сонца прыйшлi дадому - можа, Костусь, а можа, i ты дома. Як аполак да дзiркi прыстаўлен быў ты, бачым, гэта твой спосаб аполак так прыстаўляць. А той нежывы ляжыць, смярдзiць ужо. Божа, увесь двор запаганiць! Мы з Лiзай выкапалi яму пасярод завулка, каб не ў сваiм двары, выцяглi гэтую падлу паскам за ногi i засыпалi ў яму. Як бачыш управiлiся.
- Цi глыбока хаця яму выкапалi? - гаспадарскiм тонам абазваўся Нявада.
- Глыбока. Будзе з яго... Мы падумалi, што ты тут. Дзе ж ты iнакш будзеш.
- Гэта мая родная хата!
- Божачка! Чаго ты! I мне гэтыя сцены многа даюць сцiску ў грудзях... Але цяпер я пайду падмяню Лiзу, няхай прыйдзе паспiць хоць на голым тапчане, а ты таксама паспi, калi аж закульгавеў бродзячы.
Яна адразу знiкла дзесьцi на вулiцы, высокая ў цеменi, тонкая, у гаматной мужчынскай вопратцы. "Божа, хiба я спаць буду", - падумаў ён i шпарка рушыў услед за ёю на вулiцу. Ён ужо ледзь бачыў у змроку яе постаць, але да яго iшла Лiза, яна здалася яму высокай. Было падобна, што ён у момант вылечыўся ад свае балячкi, што так мучыла яго яшчэ здаўных: дарэмна балела яго душа аб ёй, як аб бездапаможнай i беспараднай пакутнiцы, калi яна цягла паскам у яму мерцвяка i нiбыта што. Божа, як ён глядзеў цяпер на яе - яна iшла паволi i як бы не ведаючы, што ён тут. Здаецца, яна зараз пройдзе далей. "У каго ж яна ўдалася такая сталая?" Але ж ён не бачыў i не ведаў, якая была Волечка, калi жыла калiсьцi адна i арала зямлю.
- Ведаеш што, - сказала Лiза да Нявады, - не трэба спаць, нехта iдзе агародамi, я глядзела, як ён то прыгнецца, то выпрастаецца. У вулiцу ён не пайшоў. Мацi стаiць ля канцавой хаты.
- Дык няхай сабе iдзе хто там дзе ходзiць!
- Дык мы ж бацькi чакаем! А можа ён гэта.
Гэта быў ён. I ўся сям'я яго апанавала. Здавалася, што ён сам не чакаў такога шчасця. Вось што ён сказаў: - Немцы злавiлi на дарозе нейкага чалавека. Ён iм здаўся падазроным. Яго пыталi пра тутэйшых камунiстаў. Бургомiстр i пра мяне запытаў. А той, каб трапiць пальцам у неба, сказаў, што ён чуў пра мяне, як пра самага завадатара. Я гэта ведаю вось як: мы злавiлi аднаго палiцая, а ён ад страху ўсё i расказаў нам. То калi мы раней так сабе хавалiся, дык цяпер, рад-няволя, а трэба здабываць зброю. Мне жыцця ўжо не будзе, а праз мяне i вам. Камунiста нiводнага яны цяпер у Сумлiчах не знойдуць, бо iх няма ў мястэчку.
Ён быў такi ўзбуджаны, што аж заiкаўся:
- Тут на мястэчку будуць чуцца людзi, дык вы не бойцеся. Гэта нашы сумлiчане варочвацьмуцца дадому. Вам лепш сядзець у старой хаце, нават ад вулiцы i дошчак з вокан не знiмайце. Сюды менш дабiвацца будуць. Прыбяжыш, Лiза, зранку да мяне на Драчы Лужок, скажаш, як ноч прайшла.
Ён перацалаваў усiх i пайшоў у канец вулiцы. Утраiх яны вярнулiся ў старую хату i на голых дошках прычакалi ранiцы. Трэба было жыць далей, а яно не жылося. З iх траiх адна Лiза не заўважала, што гэтая старая хата стала над жыццём, як помнiк над магiлаю. Яна нiколi не жыла ў гэтай хаце i не ведала, што ў ёй так было i дваццаць пяць год таму назад i ў ёй пакутавала Волечка. А цяпер Волечка ў новым вобразе зноў вярнулася ў гэтую хату. Але Волечка ўжо гэтулькi пражыла на свеце i назад прыйшла, але не з лёгкiм сэрцам, а з пакутаю ў сто разоў цяжэйшаю, як тады. Лiза нiчога гэтага не ведала. Шчасце гэтай маладой душы было ў тым, што яна жыла тым днём, якi бачыла, i не мела карэнняў для думак у глыбiнi чалавечага веку. Ранiцаю яна знайшла бацьку ў Драчым Лужку i ўбачыла там усiх сваiх сумлiчан. Яна зноў убачыла такi самы кулямёт, якi тады быў у iх доме, i яшчэ такую зброю, якой дагэтуль не ведала. Яна сказала яму, што ноч была спакойная. I вось здарылася тое, што выходзiла за межы звычайнага: бацька прытулiў яе да сябе i цалаваў у галаву, гаворачы:
- Дзяўчынка ты мая, дачушка.
Яна бачыла: прыйшла часiна такая, што нават такi аўтарытэт, як родны бацька, перайначыўся, i рукi яго дрыжэлi, калi ён трымаў яе плечы. Сама не свая, яна iшла назад той сцежкаю праз паплавы i ўбачыла, што брама таго дома, дзе яна радзiлася i вырасла, адчынена i ў двары там поўна людзей, i нiводнага знаёмага твару. Сэрца яе заныла: там, перад вокнамi, на круглай градцы, раслi два кусты ружовага кракосу, якiя яна садзiла i палiвала.
Больш яна ўжо не падыдзе да iх! Каб не гэты кракос, можа яна i не адчула б усяго, што сталася. Калi яна паспрабавала расказаць мацеры, што бачыла дома чужых людзей, мацi ёй сказала:
- На нас вялiкая напасць: нашага тату лiчаць не тым, хто ён ёсць: ён жабы нiколi сумысля не забiў, а думаюць, што ён набраў сабе войска i камандуе iм. Наш дом займае пад пастой палiцыя. Цяпер тата дадому не паткнецца. Iдзi зноў да яго i раскажы гэта яму.
- Я сам пайду! - быццам раззлаваны чым, абазваўся Нявада.
Твар яго быў белы, i плечы калацiлiся. Здавалася, што яго ўразiла громам i ён праз цуд астаўся жывы. Нейкi ўскудлачаны, з дробнаю падстрыжанаю бародкаю, у нязменным сваiм вылiнялым i пазацыроўваным плашчы i высокiх ботах, ён, як вецер, рушыў з хаты. Лiза ледзь паспела гукнуць яму наўздагон:
- У Драчым Лужку! Спяшайся. Бо надвечар iх ужо там не будзе!
На вулiцы было многа людзей: сумлiчане варочалiся дахаты. Гэта спадабалася Няваду i дало яму больш спакою. Хоць i кульгаючы, але вельмi шпарка, даляцеў ён да Драчага Лужка. Кастуся ён знайшоў у заклапочаным небыце. Не зважаючы на гарачае надвор'е, ён стаяў у суконнай жакетцы i курыў, высокi, танклявы паводле росту, з рыжаватым шчацiннем з тыдзень няголенай барады.
- Ну што? - спаткаў ён нават як бы няветлiва Няваду.
Нявада расчырванеўся тварам i, як пачаў гаварыць, закашляўся, i на адным воку ў яго блiснула сляза - ад хвалявання цi ад ветру.
- Костусь, я прыйшоў, каб параiцца з табою. Цяпер стаiць справа так, што трэба дбаць як мага аб тым, што каб жыццё захаваць дзеля таго, што прыйдзе пасля, дзеля будучынi, не мае, не, я ўжо стары, а дзеля твае дачкi Лiзаветы. Яна ж стаiць напроцi свайго веку. Люты звер, што сеў цяпер жалезным азадкам на галаву нашу, не вытрымае век-вечны. Дык хто ж тады будзе жыць, калi жыццё змарнуецца? Чалавеку жыццё раз даецца.
- Дык жа жыць не даюць! Але да чаго гэта ты ўсё гаворыш?!
- Я не гавару, я раюся. Як лепш зрабiць? Можа, каб ты прыцiх дзе, каб пра цябе i куры не пяялi, i так доўгi, доўгi час, аж пакуль забудуцца ўсе, што ты ёсць, цi быў на свеце, а тады ўсё мiнецца на свеце, i зноў жыць! Жыцця не ўхаваеш - сам толькi на сябе ў апошнюю хвiлю наракацьмеш. Ты цiхом можаш ад усiх жыць, i ўсе пра цябе забудуць. А ты будзеш чакаць прыходу спакою i радасцi для твае Лiзы. Цi памятаеш ты, як было Волечцы, калi ты застаў яе адну ў хаце? Бо калi натурыцца, то ты адзiн цi вас хоць тысяча збярэцца, цяжка парадзiць што. Бо гэта жалезны звер! Я на дарозе бачыў, як толькi дзiцячыя косцi трашчалi пад жалезным колам. Божа мой, Божа мой, нявiннае дзiцячае вока глядзiць на жалезнае кола i ведае, што над колам чалавечая галава. А галава кiруе кола на дзiця, i трэск дзiцячага чэрапа так страсяне чалавечую душу, што яна павек-вечны спакою мець не будзе, пакуль смерць не выветрыць яе з цела i яна стане нiчым. У маiх вушах стаiць трэск дзiцячых касцей, хоць нада мною цiхае неба ў зорах i захад датлявае спакоем, i цiхая ноч стаiць як шчасце маё, што я сам з сабою...